Santiago de Chile markanxa

Mendoza markat Santiago de Chile markar autot sarapkta ukhajja, Andes sat cheqaruw kuttʼapjjayäta. Judith kullakax (mä juk’a jila chanini) asientonak autobus ukan pata pisopan nayrïr chiqan reservañ amtapax aka viaje ukataki, ukhamat walja suma fotonak apsuñasataki, ukax wali askiwa. Autobus apnaqirinakax janïr sarkasax Argentina markat mantañ sello mayipxitu, jan ukax mä correo electrónico ukax mä alternativa ukhamaw katuqañasa. Taqi kunayman Argentina markar mantawinakajanx (aeropuerto uksat, Uruguay uksat ukhamarak Brasil uksat) janiw maynirus jikxatapkti, ukampis autobus ukar mantañax wali jaysatawa. Cristo Redentor monumento ukar puriñkamax wali jach’a grava thakhinjam sarañat sipansa, aka kutix Chile markaruw Los Libertadores pasaje ukan frontera cruce ukan autot sarapxta. Niyakejjay aka kutinsa jan chhijchhis utjkchïnjja, aka pasajejj wali sumaw jistʼaratäjjäna. Nayraqatx ullart’apxayätwa, awisax markar mantasax thaya taypinx jaya pachaw suyt’añax wakisi, ukampis mä cuartoruw suyt’apxirïta, uka cuartox janiw ukhamakiti, ukax janiw ukhamakiti.

Wali muspharkañawa, ukatx Chile markaruw chiqak mantapxta, jan nayraqat Argentina markat mistkasa. Kunatix janiw sello de entrada ukax utjkitänti ukat janirakiw correo electrónico ukax utjkänti, ukax nanakatakix walikïskänwa. Nayrïr kutiw markar mantañatakix tarjeta de vacunación ukax munasiwayta, ukampis janiw walja vacunaciones tropicales ukanakat janïr sarkasax utjkänti, jan ukasti Covid. Jichhax akax mä juk’a jach’a jan walt’awiw aka markanakanx aka chiqan utjki ukat sipansa. Argentina markanx ukhamarakiw walja kutiw yatichäwinak uñjapxta, obligación de mascaras uchasiña, jayarst’aña, ukat juk’ampinaka - ukampis inas nayra pachanakächïna, juk’ampis juk’akiw khitis ukar arktawayi. Jiwasax janiw jichhakamax FFP2 mascaras ukanakx mä jark’aqasiñjam apnaqapkti; Yamas aruman autobus sarañax jukʼamp jan walipunïspänwa.

Frontera pasañ tukuyasajja, uka pachpa autow Andes sat qollunakat yaqha cheqat mä uñtʼat katari thakinjam kuttʼayapjjetäna. Kunatix, mä qawqha urunak nayrax Andes uksar sarapkta ukat sipansa, mä jach’a asfaltat thakhiw utjäna, panpachaniw samart’apxta ukat kayuk sarañax wali kusisitaw jikxatasipxta ukat thakhix juk’amp sarañ uñjañax wali askiwa. Qhipharux liyt’apxta, uka pachpa urux pä uruw 6 p.m. Ukhamatw suertenipxta, kunatix amtanakax aka chiqan phuqhañ atipxta.

Santiago markar purisajj nayraqatjja, metro tarjetatakiw qollqe munapjjerïta. Chile markanx qhipharux mä cajero automático ukanx qullqix normalmente wasitat apsusispaw. Jan ukax juk’ampirus, akan lurapxta kunatix janiw juk’amp jila qullqin alternativas ukanakax utjkiti, ukax Argentina markanx utjawayitu kunatix ukanx inflación ukaw utji. Maysatxa, taqi kunas akanx juk’amp jila chaniniwa, jan ukax chiqpachans chaninakax nivel europeo uksankiwa. Transporte público local ukax janiw aka chiqanx q’añut barato ukhamäkiti, kunjamatix Andes uksan mayni chiqan utjki ukhama. Ukat qullqi apsuñatakix mä jukʼa qullqiw munasispa, ukatwa kunapachas ukat qhawqha kutis tarjetampi pagañat sipansa qullqimpi pagañasa uk amuytʼañax wali askirakiwa. Nayrïr kuti qullqi apsuñax mä juk’a ch’amäxänwa kunatix nayraqatax mä cajero automático ukar jikxatañaw wakisïna, ukax qullqikiw utjäna. Ukampis qhepatjja, metrot hotelajan jukʼamp jaya, ukampis jan kuna jan waltʼäwin uñjasipkäna uka cheqaruw sarapjjta, ukanwa equipajenak jaqontapjjta, ukat sumankañan manqʼañatakis jikjjatapjjayäta.

Santiago markanjja, kunayman jan walinak lurañat istʼapjjayätwa. Mä tuqitxa, Chile markax mä juk’a jan kuna usunïñapawa, mayni tuqitxa, yaqha viajeros ukanakax Santiago markar nayratpach sarapkäna ukanakax sapxituwa, ukanx wali aski yänakamx wali sum uñjañamawa. Capital markan nayrïr urux inaki kayuk sarañax mä juk’a qhananchawinak uñacht’ayi: markanx kunayman jan walt’awinakaw aka qhipa maranakanx juk’amp jan walt’ayawayi. 2019 maran Chile markan unxtasiwinak tukuyatatxa, ukax medios de comunicación ukanakanx aka chiqan arktatäspawa, jank’akiw Chile markan jan walt’awinakapat juk’amp ist’apxta. Ukampis ukatx pandemia ukax purintäna ukatx nayrïr jan walt’awinakax utjaskakiwa sasaw amuyasi. Unxtasiwinakan mä amtapax constitución neoliberal ukar mayjt’ayañänwa, ukax chiqpachanx dictadura militar Pinochet ukan apnaqatapatw uñstawayi, ukax 1990 maranw tukuyawayxi. Jichha utjki ukarjamaxa, machaq constitución ukax aka mara phuqhasiñapatakiw apsutäñapa.

Ukhamaw qalltanx aka markat mayj mayj amuyunakax utjawayitu, kunatix janiw kawkhans fotonak apsuñs yatipkayätti, jan axsarasaw celularanakajax lunthatasispa. Uka patxaruxa, nayrïr urux pachax jan walipunïnwa - Andes uksanx nayraqat arsutäki uka jan wali pachan frente, Santiago uksanx jallux purintäna. Ukampis markarux ukham uñjapxta kunatix octubre phaxsit nayrïr jallux purintäna. Yaqha chiqax marka guiajax mä juk’a axsarayawaykitu ukax turkakipäw qalltawinx uraq khathatinakax wali jach’a jan walt’awiwa kunatix Anillo de Fuego del Pacífico uksan utjatapa, ukax español atipt’irinakax janiw yatipkänti kunapachatix markar lurapkäna ukhaxa. Aka chiqan jaqinakax uka tuqit jan amuyt’asis amuyt’añ qalltawayapkaspa ukhamawa. Sañäni, Chile markan mä umaña nacional ukax jichhakamax yant'añaw wakisi, ukax "Terremoto" (uraqi khathati) satawa, inas kunatix umañ tukuyatat mä urux wali ch'allxtataw jikxatasi. Taqi ukanakx mä juk’a pächasiw jikxatapxta, ukampis jichhax utanakax wali uraq khathatiñapatakiw lurasiski sasaw jikxatapxta. Ukat Santiago markankapkta ukhajj janiw lunthatatäpkayätti.

Marka turkakipäwi tukuyatatxa Siu jilatampiw uñt’asipxta, Judith kullakax Exceter markan verano escuelan uñt’awayi ukat Santiago markan jakasi. Siu jupax mä restaurante ukaw utjañapatak iwxt’awayitu, ukax kawkhantix markar turkakipäwix tukuyañapän uka chiqan jikxatasi ukatx chiqawj chiqa pachanw tukuyapxta. Panpachaniw uka tantachäwix wali suma jikxatapxirïta. Siu kullakax Chile markan wali suma manq’anaka ukat Chile markat wali munat vino (Carménère) ukanakaw iwxt’apxitu, ukax panpachaniw wali munapxitu. Tantachäwi tukuyatatxa, mä juk’a machata Museo de Arte Precolumbino uksan (arte) indígenas sudamericanas ukanakan yänakapampix sarnaqapxta, ukanx jichhürunakan Chile markan uñacht’äwinakaparuw chuym churañ yant’apxta, kunatix qhipharux yaqhip yaqha markanakar sarañ munapxta .

Qhipürux marka irpirisan arsutaparjamax pachax wasitatw juk’amp sumax utjañapa, ukatx Siu arsutaparjamax jallux jalluskakiñapawa. Siu kullakajj cheqapuniw säna, ukatwa jichhajj uñjañ utanakar visittʼañ amtapjjayäta. Ukhamakipansti, yaqha museoruw sarapxta: Museo de la memoria y los derechos humanos. Ukax Pinochet pallapallanakan dictadurapat qalltawitpach muspharkañ democrático tukuyañkamax ukat taqi kunat sipansa, uka pachanx derechos humanos ukar jan yäqañ tuqitw arsu. Ukampis llakkañawa, inglés arut audio guia ukan ordenapajj janiw uñachtʼäwimp chikäkänti, ukatwa awisajj improvisapjjañajäna. Jan ukhamäkanixa, aka museo ukan contenidopax mä juk’a jach’apunïnwa, ukampis tukuyarux mä catchy tune ukaw utjawayitu, Aylwin irpirin comercial electoral ukan uñt’ayata, jupax dictadura ukan qhipat chhijllatataynawa ( Gana la gente - Jaqinakax atipt’apxi (1:12 ukan)).

Santiago markanx kimsïr urux 1 uru achuqa phaxsitw utjawayi, ukax akanx Trabajo ukan urupjamaw amtataraki, ukatx mä jach’a thakhin: taqi jaqinakatakix irnaqirjamaw irnaqapxi, uka urux irnaqañ jark’ataw utji. Ukatx wasitatw uñacht’äwinakax utjawayi, ukatwa akax mä uru hotelan samarañatakis apst’asipxta, jichhax pachax juk’amp sumakïkchisa. Ukampis jayp’utakix Siu jupax manq’añar jawst’añ munapxitu, qalltanx utapanw manq’añar jawst’apxitu. Ukatpï arst’äw pachanx jupatakix regalonak thaqhasipkayäta ukatx mä paquete de Ritter Sport ukat Edle Drops in nut ukanakaw mä jach’a jach’a qhathu departamento internacional ukan alasipxta, ukhamat jiwasan mundo culinario ukar mä juk’a jak’achañataki. Ukat Carménère sat uva sat uva kastat chileno vino jikjjatapjjarakta, ukat mä botella alapjjarakta. Ukampis jichhax Siu jupax hotel ukar wali jak’an mä restaurante jikxatatayna ukax 1 uru mayo phaxsit jist’aratarakiwa (ukatx familian apnaqatapa jan ukax jan kamachirjam luratäñapawa) ukat ukar jawillt’apxitu. Ukat niyakixay taqi kunat sipansa jan utapankapkchiyätxa, vino botella hotelan jaytapxta ukat miskʼinakakiw apanipxta. Jayp’ux wasitat wali sumapunïnwa ukatx jichhakamax viaje ukanx wali suma pizza manq’apxta. Siu kullakajj mä kutimpiw pagapjjañajatak chʼamañchtʼitäna, ukat Carménère sat uvajj wali munat uvajj mä botella churapjjetäna. Uka uru tukuyarojja, hotelaruw satisfecho kuttʼapjjayäta ukat kawkïr jaypʼunakajj Carménère sat pä vino botellanak chʼusaruw tukuyapjjä sasin amuytʼañ qalltapjjayäta.

Santiago markan qhipa phuqhat urux uñjañ amtanakax qhiphart’ayat ukar puriñ munapxta. Nayraqatax San Cristobal qulluruw sarañ munapxta, ukax marka taypinkiwa, ukax mä jach’a parque ukaniwa. Uka patat mä funicular ukat góndola ukanakaw utji ukat mayniruw jilxattañ suyapxayäta, maynirus aynacharu. Ukampirus llakisiñawa, uka urux panpachaniw jan irnaqapkänti mantenimiento lurañanak utjatapata ukat uka chiqar autobus ukar sarañaw wakisïna, uñch’ukiñamp kusist’añatakis ukat Marian estatuap uñjañatakis. Cumbre ukan sarnaqañatakix juk’amp oportunidades ukanakaw utjaspa sasaw amuyapxta, ukampis janiw juk’amp uñjañax utjkänti ukat kunatix teleféricos ukanakax janiw kunjamatsa t’ijtapkänti, ukatw wasitat saraqapxta. Saraqañ thakinjja, jukʼamp mayj mayja marka uñjapjjayäta. Kunjamatix nayrïr urux ukhamarakiw aka kutix pachax wali sumapunïnwa. Janiw qhan uñjañax utjkänti, ukampis ukax Santiago markax sapa kutiw ch’amakan ch’amakt’atapat ukhamäpachäna. Payïr cheqajj Torre Costanera satänwa, ukajj Sudamérica toqen jukʼamp jachʼa edificiowa. Aka torrex qullu jak’ankchisa, niya pachpa alturanïkchisa, yaqha jamuqanak akan wasitat uñjañar puripxta, ukhamarak kunatix jichhax inti jalant uñjañ atipxta. Ukatxa, torre jak’ankir alxañ utaruw mä tarjeta SIM prepago chilena alasipxta. Jichhakamax nayratpachaw jan datos móviles ukanakamp apnaqapxta ukatx sapa WLAN jist’arat ukanakat kusisitakïpxtwa, ukax sarkasax uñt’atawa. Ukampirus Siu jupax mä iwxt’aw churawayitu, aka markan mä markanx juk’amp jan kuna usun sarnaqañax chiqpachans Uber apnaqañawa. Uber ukampix janiw kuna experiencias utjkiti, Alemania markanx jark’atarakiwa (Chile markanx jark’atarakiwa, ukampis janiw khitis ukarux ch’amanchaskiti), ukampis jichhax yant’añ munapxta. Kunjamakitix mä Uber autox conexión internet ukax utjkchi ukhakiw jikxatasma, ukax mä tarjeta SIM ukaruw puripxta, ukax janiw kuna qullqis munaskänti. Ukax sañ muniw Sebastianarux sapa kutiw puriñjama, ukax ventajas ukat desventajas ukaniwa. Jaypʼurojja, pä vino botellanakat maynïr umapjjerïta, ukhamatwa mä botellampis jutïr estacionar apapjjañajäna.

Ukhamaw Santiago markan qhipa urux tukusxäna ukatx qhipürux uñakipt’añakiw ukat autobuses ukar puriñkamakiw ch’amachasipxta. Santiago markax janiw jiwasan munat markasar tukuwaykiti, ukampis mä qawqha kusiskañ esquinanak jikxatapxarakta ukat suma yänak uñjapxta. Aka chiqanx arux janiw chiqapäkiti: Argentina markanx yaqha markanakatx wali suyt’ataw jikxatasipxta, kunapachatix argentino español arux europeo español arut sipanx juk’amp mayjawa sasaw sapxi. Jisk’a nayrïr jaqinakax sapxituwa, Chile markanx amuyt’añax juk’amp jan waliw sasaw sapxitu. Amuyt’añataki, Sebastian, jupax nayratpachaw transporte público automático ukan yatiyawinakap uñt’ayi, Google uka apnaqañakiw ch’amanchawayi, kawkir arunakas chiqpachanx “seinsiei cierre do puertas” uka arunak uñstayi, ukax Santiago metro uksan janïr punkunakax jist’antatäkipanw ist’asi ( solución: se inicie el cierre de puertas = punku jist’antaña qalltatawa). Ukampis wali askiwa aka chiqanx jaqinakax juk’amp k’achat k’achat qhan arsupxi (inglés arut chiqak mayjt’ayañat sipansa).